Οδύσσεια χωρίς Ιθάκη

Τον Απρίλιο του 2010 ο Γιώργος Παπανδρέου στο περίφημο διάγγελμα του Καστελόριζου χρησιμοποίησε τη μεταφορά του μύθου της οδύσσειας. Το έθνος ήταν τώρα το καράβι και το πλήρωμα του Οδυσσέα που, ενωμένο, θα ξεκινούσε ένα δύσκολο και μακρινό ταξίδι προς το απάνεμο λιμάνι της μυθικής Ιθάκης. Την ίδια ακριβώς παρομοίωση για το έθνος (ως πλήρωμα του Οδυσσέα) έκανε πέντε χρόνια αργότερα ο Αλέξης Τσίπρας, λίγο πριν υπογράψει το τρίτο μνημόνιο, ενώ τον Αύγουστο του 2018, ο ίδιος πρωθυπουργός, επέλεξε ένα ύψωμα με θέα το λιμάνι της πραγματικής Ιθάκης, για να ανακοινώσει το τέλος του ταξιδιού. Η ενότητα του έθνους μπροστά στην οικονομική καταιγίδα απαιτούσε τη χρήση ενός μύθου τόσο γνωστού που κανένας δεν πρόσεξε το προφανές: πως στην ομηρική αφήγηση ο Οδυσσέας φτάνει τελικά στην Ιθάκη μόνος, ενώ το πλοίο και οι ναύτες έχουν χαθεί για πάντα στη θάλασσα.

Άστοχη μεταφορά, θα έλεγε κανείς. Κάθε άλλο! Στη Διαλεκτική του Διαφωτισμού οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο ανατέμνονταν με εκπληκτική οξυδέρκεια την περίφημη σκηνή του δεμένου στο κατάρτι Οδυσσέα που ακούει (χωρίς να παρασύρεται) το τραγούδι των σειρήνων, ενώ οι ναύτες υπομένουν αγόγγυστα το ρυθμικό μαρτύριο των κουπιών. Ακούει ο Οδυσσέας το τραγούδι τους, ξέρει —μόνο αυτός ξέρει— τη βαθύτερη των πραγμάτων αλήθεια, την ίδια ώρα που οι εργάτες του τραβούν ατάραχοι το κουπί της «προόδου». Χρειάζεται πολύ κερί, μια διαρκής και επιλεκτική κώφωση των κωπηλατών, για να γυρίσει ο τροχός· για να επιτευχθούν οι σκοποί της Ιστορίας. Χρειάζεται η θυσία του καραβιού και των ναυτών, οι αιώνιες θυσίες των υποτελών τάξεων, για να σωθεί ο Οδυσσέας. Καθόλου άστοχη μεταφορά λοιπόν. Αφού ο μύθος του έθνος δεν είναι τίποτε άλλο από το κερί στα αυτιά των εργατών, η ιδεολογία της υποτέλειας, που εξασφαλίζει τη σωτηρία του μόνου ήρωα στον καπιταλιστικό κόσμο, που η μορφή του Οδυσσέα —αιώνες νωρίτερα— προαναγγέλλει: τη σωτηρία του αστού επιχειρηματία.

Υ.Γ. Και τώρα που κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν, μήπως θα πρέπει να πνίγεις επί τόπου, στα λασπόνερα του λιμανιού, όποιον σου μιλήσει ξανά για ελπίδα, για έθνος και πατρίδα;