«Αριστερά» … ιερά λείψανα


Ι

Κατά την διάρκεια και, κυρίως, μετά το πέρας του Πελοποννησιακού Πολέμου με τις συνεπαγόμενες κοινωνικές εντάσεις και καταστροφές και τα αυξημένα νευρωτικά άγχη, με την παρατεταμένη εμπειρία της ανθρώπινης δυσπραγίας και την πλησμονή έγκλειστων και διαψευσμένων αισθημάτων, παρατηρήθηκε, στην τότε ελληνική κοινωνία, μια αντιδραστική παλινδρόμηση, μια οπισθοδρόμηση στον ανορθολογισμό του παρελθόντος. Έτσι, εμφανίσθηκε μια αυξημένη ζήτηση της μαγικής ίασης που μεταμόρφωσε τον Ασκληπιό από ελάσσονα ήρωα σε μείζονα θεό και μια «μόδα» ξενικών, οργιαστικών λατρειών, «μια σταγόνα ξένου αίματος στις φλέβες των Ελλήνων». Κατά τις ταραγμένες παραμονές της ρωμαϊκής κατάκτησης, παρατηρήθηκε μια εμφάνιση «μεσιτών σωτηρίας» και μια εξάπλωση αστρολογίας.[1] Επρόκειτο για τον ίδιο λαό που, αιώνες ενωρίτερα, εξάλειψε τον φόβο των νεκρών, τον φόβο των μιασμάτων κι’ άλλους πρωτόγονους φόβους, πούχε απελευθερώσει το άτομο απ’ τα δεσμά της φυλής και της οικογένειας, έναν λαό «γαλήνιο και ηλιόλουστο», πολιτισμένο, καθαρόμυαλο και ορθολογιστή.[2]


ΙΙ

Στην σημερινή ελληνική κοινωνία παρατηρείται, mutatis mutandis (τηρουμένων των αναλογιών), κάτι παρόμοιο με την προπεριγραφείσα κατάσταση: ο κοινωνικός ιστός αποσυντίθεται, η ανεργία προσλαμβάνει χαρακτηριστικά επιδημίας, η κοινωνική εξαθλίωση διευρύνεται, σταθερά και γρήγορα «σαν μια πρώιμη γεύση θανάτου αναμεμιγμένη σε κάθε ζωή», η κατήφεια μεταλλάσεται σε κατάθλιψη και οι αυτοκτονίες πληθύνονται. Μέσα σε μια τέτοια κοινωνία αναμενόμενο ήταν οι άνθρωποι να ψάχνουν ανακούφιση στα «μυστήρια της ορθοδοξίας», να ζητούν να καταπραΰνουν την συλλογική τους ανασφάλεια με την αντισταθμιστική τους πίστη πως υπάρχει δικαιοσύνη στους…ουρανούς, με μιαν αναζωογόνηση της θρησκευτικότητας και μιαν αντίστοιχη υποβάθμιση της έλλογης σκέψης. Έτσι, απονέμεται πρωτεύουσα θέση στο παράδοξο, προβάλλεται και…δοξολογείται. Πολλά ζητήματα αντιμετωπίζονται με τα κακόβουλα μάτια της δεισιδαιμονίας. Κάπως έτσι μπορεί να εξηγηθεί λ.χ το, εν πολλοίς, παράδοξο φαινόμενο της «Ελεύθερης Ώρας» που έχει μεγαλύτερη κυκλοφορία από τα περισσότερα έντυπα της Αριστεράς και προβάλλει, συστηματικά και σταθερά, ορθόδοξες παραδοξολογίες μέχρι του σημείου να δικαιούμαστε να παρατηρήσουμε πως πρόκειται για μαζική, διεστραμμένη απόλαυση του παράδοξου. Τούτ’ αυτό συμβαίνει και με άλλα έντυπα ενός υποτιθέμενου άλλου προσανατολισμού λ.χ «ESPRESSO» που ειδικεύεται σε υπογάστριες διατριβές, πριμοδοτεί την νοσηρή ευχαρίστηση και προτάσσει την έλξη του αποτρόπαιου, που επενδύει στην απουσία σκέψης και στον εκφυλισμό των ανθρώπινων συναισθημάτων. Αυτά τα πολυπληθή ερανίσματα ηλιθιοτήτων που συγκροτούν ένα ογκώδες sottisier (βλακολόγιο), αποτελούν την ΄΄πνευματική΄΄ τροφή ενός σεβαστού αριθμού Ελλήνων. Υπάρχει (πάντα θα υπάρχει!) και μια ισχνή μειοψηφία που διακρίνεται από την αξιολύπητη ικανόνητα να εντοπίζει την βλακεία και να μην την ανέχεται πια. Το να μισείς, με λεπτολογική λύσσα, την ανθρώπινη βλακεία είναι ιδιότητα που εξανθρωπίζει τον άνθρωπο. Το να την ανέχεσαι και να την πριμοδοτείς, είναι κάτι που τον απανθρωποποιεί.

ΙΙΙ

Κατά την αρχαϊκή εποχή, αλλά και ενωρίτερα η κοινωνικά και πολιτικά κυρίαρχη αριστοκρατία επεχείρησε να παγιώσει την εξουσία της μέσω της θρησκείας. Έτσι, φρόντισε ώστε εκείνοι που αποκάλυπταν την βούληση των θεών (ιερείς) να είναι αριστοκράτες.[3] Οι ιδεολογικοί εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης στην ρωμαϊκή περίοδο, αλλά και διαχρονικά, θεώρησαν ως «ευνόητη αναγκαιότητα» την πολιτική εκμετάλλευση της δεισιδαιμονίας προκειμένου να επιτευχθεί ο πολιτικός έλεγχος των μαζών (Κικέρων, Σενέκας, Βάρρων). Μάλιστα ο πρώτος τούτων (Κικέρων), καίτοι ο ίδιος δεν πίστευε στην μαντεία, εν τούτοις προσποιούνταν ότι την έπαιρνε στα σοβαρά επειδή την θεωρούσε χρήσιμο στυλοβάτη της θρησκείας και του πολιτεύματος.[4] Ο Πλάτων, «ένας απ’ τους παράφορους και πιο επικίνδυνους εχθρούς που είχε ποτέ η ελευθερία»,[5] επιθυμούσε να ενισχυθεί η θρησκευτική πρόληψη για να διατηρηθεί ο έλεγχος πάνω στις μάζες.[6] Γι’ αυτόν τον λόγο η εκάστοτε ομάδα εξουσίας διαχρονικά συνδέεται με τον κλήρο με τους στενότερους δεσμούς,[7] ακόμη κι’ αν η ίδια είναι άθρησκη ή άθεη![8] Η σύγχρονη ελληνική άρχουσα τάξη δεν θα μπορούσε ν’ αποτελεί εξαίρεση!

ΙV

Παραμονές του Πάσχα κατέφθασε στην Αθήνα, με ειδική πτήση της πολεμικής μας αεροπορίας, το «Άγιον Φως» από τα Ιεροσόλυμα. Το υποδέχτηκαν με τιμές «αρχηγού κράτους» οι εκπρόσωποι της «αριστερής» Ελλάδας. Είχε, φυσικά, προηγηθεί η τελετή της «αφής του Αγίου Φωτός», μια τελετή κωμικοτραγική που η θέα της, ή, έστω, η περιγραφή της, προκαλεί εναλλάξ οργή ή θυμηδία. Αυτή η τελετή δεν ήταν επινόηση των Ελλήνων. Δυτικοί Χριστιανοί είχαν σκηνοθετήσει το «θαύμα» οι δε Έλληνες το κληρονόμησαν με αγαλλίαση όταν διαδέχτηκαν τους παπικούς στους Αγίους Τόπους. Περιοριζόμαστε να κάνουμε μόνο (2) παρατηρήσεις: 1) «Αυτή η ευσεβής απάτη», γράφει ο Gibbon, «που πρωτοεπινοήθηκε κατά τον Θ΄ αιώνα, ενισχύθηκε ευλαβικά από τους Λατίνους σταυροφόρους και τώρα επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο από τον ελληνικό, αρμένικο και κοπτικό κλήρο μπροστά στους εύπιστους πιστούς για δικό τους όφελος και για όφελος των τυράννων τους»[9] και 2) «Χειροποίητον μηχανουργίαν» αποκαλούσε την τελετή του Φωτός ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Εφραίμ ο εξ Αθηνών και τους πρωτοστάτες «φωτοποιούς» (βλ. στο ίδιο πιο πάνω με περαιτέρω παραπομπές). Πριν από μερικές ημέρες υποδέχτηκαν, πάλι με τιμές «αρχηγού κράτους», τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας. Ο βουλευτής του Κυβερνώντος ΣΥΡΙΖΑ Γιάννης Μιχελογιαννάκης, αφού με την ιδιότητα του καρδιολόγου-ιατρού απεφάνθη ότι η θεία μετάληψη εμποδίζει την μετάδοση του AIDS μέσω του σάλιου και υπερασπίστηκε την θαυματουργική επίδραση των αγίων λειψάνων στους ασθενείς, κάλεσε την ηγεσία του υπουργείου Υγείας να συνοδεύσει επίσημα τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας στο αντικαρκινικό νοσοκομείο του Αγίου Σάββα (η είδηση απ’ το ΠΡΙΝ της 17-5-2015 σελ. 3). Τελικά, με την ευμενή ανοχή του «αριστερού» υπουργείου Υγείας, τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας εισήλθαν στο πιο πάνω νοσοκομείο μ’ αποτέλεσμα την δημιουργία αγρίων σκηνών μεταξύ διαγκωνιζομένων ασθενών – πιστών που αλαλάζοντες και σε κατάσταση παραφοράς, εδέοντο για την ίασή τους με πλήρη τηλεοπτική κάλυψη. Η επιλογή του συγκεκριμένου νοσοκομείου, του οποίου οι ασθενείς συνήθως βλέπουν την ζωή τους να στραγγίζει μέρα τη μέρα, μάλλον δεν ήταν τυχαία!

V

Η καπιταλιστική κοινωνία «συνωμοτεί» για να διαμορφώσει τον εργάτη κατ’ εικόνα της καταπιεστικής βιομηχανικής κουλτούρας και πραγματικότητας, για να διαμορφώσει ολόκληρη την εργατική τάξη ως σύνολο, ακόμη και τα κινήματα που αποσκοπούν στην χειραφέτησή της, κατ’ εικόνα της. Είχε επισημανθεί, έγκαιρα και εύστοχα, απ’ τον Πάννεκουκ και τον Γκόρτερ, πως η ιδεολογία της αστικής τάξης «έχει ποτίσει βαθιά τα μυαλά και τις καρδιές των εργατών» της Δύσης, πως η κρυφή εξουσία των αστών είναι η «ιδεολογική τους εξουσία πάνω στο προλεταριάτο».[10] Επομένως, το προπεριγραφέν κλίμα της αντιδραστικής παλινδρόμησης και του επελαύνοντος ανορθολογισμού, δεν μπορούσε παρά να αγγίξει και την Αριστερά. Έτσι, ο «Δρόμος της Αριστεράς» της 16-5-2015 με άρθρο του Δημήτρη Ουλή τονίζει πως «..η αγία (Βαρβάρα) είναι δική μας, σύντροφοι», «..ότι η τιμητική προσκύνηση των λειψάνων της αγίας θα έπρεπε να αποτελεί δική μας υπόθεση, πρώτα απ’ όλα: να μην την εκχωρήσουμε στους παπάδες και τους δεισιδαίμονες..». Κακίζει τους αριστερούς επειδή αν είχανε «..δουλέψει προς την κατεύθυνση μιας συστηματικής μελέτης, δημιουργικής ενσωμάτωσης και αμφισβητησιακής αναπλαισίωσης του τεραστίου συμβολικού κεφαλαίου που καλείται «ορθόδοξος χριστιανισμός», αν είχαμε καταφέρει να δείξουμε στον ελληνικό λαό τις εξεγερσιακές και ανατρεπτικές ποιότητες του συγκεκριμένου συμβολικού κεφαλαίου», τότε «..όλος αυτός ο ακατήχητος και δεισιδαίμων κόσμος, θα μπορούσε να μετατοπιστεί σε ποιοτικά διαφοροποιημένες θρησκευτικές στάσεις..» (sic).
{Συνειρμικά μας θυμίζει τον υπουργό του ΠΑΣΟΚ που το 1985 κραύγαζε ανυποψίαστος: δεν χαρίζουμε τον Καραμανλή στην Δεξιά!}. Οι πιο πάνω κωμικές υπερβολές, πασπαλισμένες με άχνη θεολογικής παραδοξολογίας, συναποτελούν τρανή ακατανοησία. Δεν μας ενδιαφέρουν. Σ’ αντίθεση με τους Διωγμούς, τα Μαρτυρολόγια και τους Συναξαριστές στα οποία άμεσα (και έμμεσα) αναφέρεται ο πιο πάνω αρθρογράφος. Οι χριστιανοί και οι απολογητές τους, αναφέρονται στους διωγμούς και εναντιώνονται σφόδρα σ’ αυτούς, μόνον όταν οι ίδιοι είναι στο στόχαστρο. Όταν τελικά εθριάμβευσαν τον τέταρτο αιώνα, τα πράγματα αντεστράφησαν: Οι διωγμοί που εξαπέλυσαν οι χριστιανικές εκκλησίες λ.χ κατά των εθνικών, μετέτρεψαν τον οργανωμένο χριστιανισμό, για μιάμιση χιλιετηρίδα και πάνω, σε μια δύναμη καταδιωγμού χωρίς προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία.[11] Έτσι, όταν ο αυτοκράτορας Ηράκλειος εισήλθε το 630 στην Ιερουσαλήμ ακολούθησε ένας άγριος διωγμός των Εβραίων.[12] Ο κάθε μορφής παγανισμός διωκόταν επίσημα και ενεργά τα δε σχετικά διατάγματα αυτοκρατόρων συμπληρώνονταν από την αυθόρμητη δράση χριστιανών. Κάπως έτσι κατακρεουργήθηκε το 415 η εθνική φιλόσοφος Υπατία στην Αλεξάνδρεια. Με μια σειρά νόμων, κατά τον πέμπτο και έκτο αιώνα, οι εθνικοί αποκλείστηκαν από δημόσιες υπηρεσίες και κρατικές θέσεις, τους απαγορεύτηκε να συντάσσουν διαθήκες ή να λαμβάνουν κληρονομιά, ή ακόμη και να καταθέτουν ως μάρτυρες σε δικαστήρια. Τέλος, ο Ιουστινιανός διέταξε όλους τους εθνικούς να βαπτιστούν, απειλώντας τους με εξορία και με δήμευση της περιουσίας τους. Δηλαδή, οι εθνικοί τιμωρούνταν για τα φρονήματά τους και μόνον.[13] Πρέπει να επισημανθεί, για λόγους ιστορικής δικαιοσύνης, και τούτο: Η «δοκιμασία της θυσίας» πριν εφαρμοστεί απ’ τους εθνικούς Ρωμαίους εις βάρος των χριστιανών, χρησιμοποιήθηκε από τους Έλληνες της Αντιόχειας στην διάρκεια ενός πογκρόμ ως μέθοδος αποκάλυψης των Ιουδαίων.[14] Με την επικράτηση του χριστιανισμού επινοήθηκε, για πρώτη φορά στην ιστορία, ένας «εσωτερικός εχθρός». Δίπλα στους «άπιστους», προστέθηκαν οι «αιρετικοί» και οι «σχισματικοί». Παρόμοιο ζήτημα ήταν αδιανόητον στους Έλληνες της κλασικής περιόδου. Ούτε η «αίρεση», ούτε το «σχίσμα» θα μπορούσε να εμφανισθεί στο πλαίσιο του παγανισμού οι ποικίλες μορφές του οποίου απολάμβαναν μεταξύ τους ένα είδος «ειρηνικής συνύπαρξης». Ο χριστιανισμός ποτέ δεν ανέχτηκε άλλες θρησκείες![15] Οι θριαμβεύσαντες χριστιανοί δεν καταδίωξαν μόνον Εθνικούς και Ιουδαίους, αλλά και ο ένας τον άλλον με μεγαλύτερη ενεργητικότητα και επιμονή και με πολύ μεγαλύτερη επιτυχία από τους διωγμούς που οι ίδιοι είχαν υποστεί. Έτσι, ο διωγμός κατά των «αιρετικών» και των «σχισματικών» ήταν πολύ πιο αμείλικτος από εκείνον κατά των Εθνικών. Ο εθνικός ιστορικός Αμμιανός Μαρκελλίνος κατηγορεί καυστικά τους χριστιανούς: «Τα άγρια θηρία δεν είναι τόσο μεγάλοι εχθροί της ανθρωπότητας όσο είναι οι περισσότεροι χριστιανοί, με το θανάσιμο μίσος που τρέφουν ο ένας για τον άλλον». Αρκεί να αναφέρουμε ότι μόνο μέσα σε μιαν ημέρα το 366, στην Βασιλική της Ρώμης αλληλοφονεύθηκαν 137 άνθρωποι όταν συγκρούστηκαν οι οπαδοί δύο υποψηφίων παπών, του Δάμασου και του Ουρσίνου. Ο θεματικός τίτλος στον Θεοδοσιανό Κώδικα που ασχολείται με τους αιρετικούς, περιέχει 66 νόμους που εκδόθηκαν ανάμεσα στο 326 και το 435.[16] Ο προαναφερθείς αυτοκράτορας Ηράκλειος λέγεται ότι το 621 διέταξε να κόβονται η μύτη και τα αυτιά και να δημεύεται η περιουσία οποιουδήποτε στην Συρία δεν δεχότανε την Χαλκηδονική ορθοδοξία. Μια τέτοια συμπεριφορά ίσως να ώθησε τον Butler να γράψει: «Είναι παλιά ιστορία των χριστιανών που θυσιάζουν πατρίδα, φυλή και θρησκεία, προκειμένου να θριαμβεύσουν εναντίον μιας αντίπαλης αίρεσης χριστιανών».[17]

Οι ιστορίες που αναφέρονται στα μαρτύρια διαφόρων αγίων (μαρτυρολόγια), ιδιαιτέρως τα ύστερα μαρτυρολόγια (μετά τον τέταρτο αιώνα), βρίθουν θαυμαστών συμβάντων, δεν έχουν καμία ιστορικήν αξία· είναι, συνήθως πλαστές. Τα μαρτυρολόγια γράφονταν και ξαναγράφονταν κάθε φορά με πιο ηθοπλαστικό και πιο ρητορικό ύφος. Οι συναξαριστές το παραδέχονται μερικές φορές και, μάλιστα, ενίοτε το καυχώνται (ότι έγραψαν εξ ολοκλήρου σε πρόζα γεμάτη χάρη, μερικά αρχικώς άτεχνα  και ανεπεξέργαστα έργα). Ως και ο Αυγουστίνος, που κατά τον μεγαλύτερο θαυμαστή του Van der Meer ήταν «ο αληθινός πατέρας της Ιεράς Εξέτασης», απέδιδε μεγαλύτερη σημασία στα πρακτικά των δικών (gesta publica, gesta forensia), παρά σε άλλες διηγήσεις. Αυτό εννοούσε όταν έλεγε «προτίμησα να δώσω μια χωρίς αξιώσεις εκδοχή παρά μια με ψεύτικες αξιώσεις». Μόνο που και τα πρακτικά των δικαστηρίων δέχονται «επεμβάσεις» και «βελτιώσεις» από ευσεβή χέρια. Τα περισσότερα μεταγενέστερα μαρτυρολόγια είναι κακόγουστες αφηγήσεις. Όταν, μάλιστα, περιγράφουν εκτενώς σκηνές μαρτυρίου χριστιανών παρθένων, προσφέρουν το αντίστοιχο στην αρχαία του εκδοχή των σημερινών πρόστυχων βιντεοταινιών σχεδόν πορνογραφικών. Είχε δίκιο ο Gibbon, όταν αναφερόμενος σε κάποια μαρτύρια, τα χαρακτήρισε ως «εξωφρενικά και άσεμνα μυθεύματα»[18]

Κλείνουμε με δύο παρατηρήσεις: 1) Μια κοινωνιολογική ανάλυση που έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 1950 (των Katherine και C.H George, «Roman catholic sainthood and social status») έδειξε ότι, από τους 2.489 γνωστούς ρωμαιοκαθολικούς αγίους, μόνο το πέντε τοις εκατό προέρχονταν από τις κατώτερες τάξεις, οι οποίες αποτελούσαν πάνω από τα 80 τοις εκατό του πληθυσμού της Δύσης. Οι πρόσφατες αγιοποιήσεις μάλλον δεν αποκλίνουν από τα προαναφερθέντα.[19] Και 2) Ο Ιησούς και οι πρώτοι χριστιανοί (οι επακολουθήσαντες δεν διαφορίζονται) ασχολούνται αποκλειστικά με την σχέση ανθρώπου με άνθρωπο ή ανθρώπου και Θεού και καθόλου με κοινωνικούς, οικονομικούς ή πολιτικούς θεσμούς δηλαδή με σχέσεις μεταξύ ανθρωπίνων ομάδων. Δηλαδή, επικεντρώνονται σε ζητήματα ατομικής ηθικής· αρνούνται να ορίσουν έναν γενικό κώδικα οικονομικής ή πολιτικής συμπεριφοράς.[20] Με αυτά κατά νουν, ίσως είναι κομμάτι δύσκολο να ανακαλύψουμε «τις εξεργερσιακές και ανατρεπτικές ποιότητες του..συμβολικού κεφαλαίου που καλείται ΄΄ορθόδοξος χριστιανισμός΄΄»!
                                           

ΠΕΤΡΟΣ ΠΕΤΚΑΣ  
                                               28 – V - 2015




[1] E.R Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, εκδόσεις Α. Καρδαμίτσα, σελ. 126-127, 155, 158
[2] στο ίδιο, πιο πάνω, σελ. 31,42
[3] Josiah Ober, Μάζες και Ελίτ στη Δημοκρατική Αθήνα. Ρητορική, Ιδεολογία και η ισχύς του Λαού, εκδόσεις Πολύτροπον, σελ. 102
[4] G.E.M. DE STE CROIX, Ο Χριστιανισμός και η Ρώμη. Διωγμοί, Αιρέσεις και Ήθη, εκδόσεις ΜΙΕΤ, σελ. 16, 100. 83
[5] του ίδιου, Ο Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, από την Αρχαϊκή Εποχή ως την Αραβική Κατάκτηση, εκδόσεις ΡΑΠΠΑ, σελ. 361
[6] FRANZ NEUMAN, Η έννοια της πολιτικής ελευθερίας, εκδόσεις Έρασμος, σελ.42
[7] Φραντς Οππενχάιμερ, Το κράτος, εκδόσεις Τροπή, σελ. 66
[8] Μιχαήλ Μπακούνιν, Φιλοσοφία, Θρησκεία, Ηθική, με την επιμέλεια του Γκ.Π Μαξίμοφ, εκδόσεις, ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ, σελ. 107
[9] παρατίθεται στο Κυριάκου Σιμόπουλου, Ξένοι Ταξιδιωτές στην Ελλάδα 1810-1821, τόμος Γ΄2, σελ. 301
[10] παρατίθ. Στο Ράσελ Τζάκομπι, Διαλεκτική της ήττας. Περιγράμματα του Δυτικού Μαρξισμού, εκδόσεις Νησίδες, σελ. 87,88
[11] G.E.M DE STE CROIX, Ο Ταξικός Αγώνας κ.λ.π σελ. 557
[12] στο ίδιο πιο πάνω, σελ. 596
[13] του ίδιου, Ο Χριστιανισμός και η Ρώμη κ.λ.π σελ. 153
[14] στο ίδιο, πιο πάνω, σελ. 131
[15] βλ. G.E.M DE STE CROIX, Ο Ταξικός αγώνας κ.λ.π σελ 558, του ίδιου, ο Χριστιανισμός και η Ρώμη κ.λ.π σελ. 115 και 323
[16] ου ίδιου, Ο Χριστιανισμός και η Ρώμη κ.λ.π σελ. 25,152,324, και 154
[17] STE CROIX, Ο Ταξικός Αγώνας κ.λ.π, σελ 768 και 596
[18] G.E.M. DE STE CROIX, Ο Χριστιανισμός και η Ρώμη κ.λ.π σελ. 384 επ. και ιδία σελ. 389
[19] G.E.M. DE STE CROIX, Ο ταξικός Αγώνας κ.λ.π σελ. 52 σε συνδ σελ 664 σημείωση μ’ αριθμό 11
[20] G.E.M. DE STE CROIX, O Χριστιανισμός και η Ρώμη, κ.λ.π, σελ. 314

0 σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου