Ο ΣΥΡΙΖΑ και η …Αντιγόνη


Ι

Η επαφή με τα μεγάλα πνεύματα της αρχαίας Ελλάδας ενέπνευσε συχνά αγώνες για πολιτική ελευθερία, σε σημείο που οι αρχές της τσαρικής Ρωσίας, μη μπορώντας να απαγορεύσουν εντελώς τις κλασικές σπουδές, επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν την επαναστατική τους επίδραση περιορίζοντάς τες στο αβλαβές κανάλι της ερμηνείας του κειμένου λίγων επιλεγμένων συγγραφέων, αντί να αφήνουν ελεύθερη την περισσότερο επικίνδυνη διέξοδο της εκπαίδευσης στην αρχαία πολιτική θεωρία.[1] Είχε διαγνώσει, λοιπόν, και ο πρώτος τυχών παράσιτος της τσαρικής Αυλής, ότι οι μεγάλοι τραγικοί ποιητές όπως και οι Σοφιστές αντιπροσώπευαν έναν κίνδυνο για το καθεστώς τους, ότι υπάρχει ένας δεσμός που ενώνει τις πολιτικές και κοινωνικές ιδέες των αρχαίων Ελλήνων με την ελευθερία, ένας δεσμός που δεν θα σπάσει ποτέ. Τα προβλήματα που ετέθησαν τότε, κυρίως, από τους Σοφιστές, δεν έπαψαν ποτέ να είναι επίκαιρα στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης ως τις ημέρες μας. Ακόμη και επαγγελματίες φιλόλογοι συζητούν σήμερα την σύγκρουση ανάμεσα στις σοφιστικές και πλατωνικές απόψεις σε τόνους που αρμόζουν όχι τόσο στην ψυχρή έρευνα όσο σε εμπαθή φατριασμό. Ο Μ. Gigante εκτιμά πως «οι θεωρητικές βάσεις της γενικής θεωρίας για τον νόμο στον εικοστό αιώνα αποτελούν ανακεφαλαίωση των σκέψεων της ελληνικής Σοφιστικής του πέμπτου (5ου ) αιώνα π.Χ».[2]
Τα προβλήματα που ετέθησαν, οι αμφιβολίες που ξύπνησαν, δεν καταλάγιασαν πια ποτέ, περνώντας μέσα από την ευρωπαïκή πνευματική ιστορία ίσαμε σήμερα. Σύμφωνα με τον Ηölderlin, «σ’ εκείνους τους ανθρώπους δόθηκε το προνόμιο να μην ησυχάζουν σε καμιάν θέση».[3] Η δυναστεία των Ρομανώφ εξέλιπεν εδώ και  έναν αιώνα. Τούτο, όμως, δεν σημαίνει ότι εξέλιπαν και οι λαθραίοι συνεχιστές του έργου τους! Το πανελλήνιο πληροφορήθηκε έκπληκτο ότι το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής εισηγήθηκε στην κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα τον εξοβελισμό της διδασκαλίας της Αντιγόνης από την διδακτέα ύλη του Λυκείου. Τούτο το γεγονός, αυτό καθαυτό, έχει την αυτοτελή σημασία και αξία του: ποτέ του δεν επρόκειτο να προτείνει κάτι τέτοιο το πιο πάνω όργανο αν είχε υπόψη του την ρητή, ανυποχώρητη αρνητική θέση της κυβέρνησης. {Το διακήρυξε και το δίδαξε ο Αναξαγόρας: όψις αδήλων τα φαινόμενα. – Αυτά που δεν φαίνονται τα βλέπουμε μέσω αυτών που φαίνονται -}.


Γιατί προσπαθούν να απαξιώσουν την Αντιγόνη; Σε τι τους ενοχλεί; Πού εδράζονται οι υπόρρητες μεν, σαφέστατες δε, ενστάσεις τους κατ’ αυτής; Αυτό το ζήτημα ας το δούμε εν τάχει.

ΙΙ

Τα βάθη από τα οποία ανάβλυσε η ποίηση του Σοφοκλή για την ανημποριά και τον πόνο του ανθρώπου, βρίσκονταν κάτω από μιαν επιφάνεια που απλωνόταν σ’ ένα λαμπρό φως και σάλευε με χαριτωμένην άνεση. Ο Σοφοκλής δανείζει στους ήρωές του χαρακτηριστικά μιας ανθρωπιάς, με την οποία η ποίησή του ξεπερνά την εποχή του. Σε κανένα άλλο από τα έργα του που σώζονται δεν άφησε ο Σοφοκλής να προβάλουν τόσο καθαρά οι θεμελιώδεις σκέψεις του, όσο στην Αντιγόνη· παρ’ όλα αυτά (ή ίσως γι’ αυτό) κανένα άλλο δεν παρεξηγήθηκε τόσο πολύν καιρό και τόσο επίμονα. Αφορμή ήταν η αυθεντία του Hegel, που στην Αισθητική του συνέδεσε τον υψηλό έπαινο του έργου μαζί με την ερμηνεία ότι στον Κρέοντα και στην Αντιγόνη στέκονται αντιμέτωπες η πολιτεία και η οικογένεια σαν δύο περιοχές με ίσα δικαιώματα, που οι αντιπρόσωποί τους αναγκαστικά καταστράφηκαν σ’ αυτήν την σύγκρουση. Αυτή η θεωρία για αντίδρομες και ισότιμες αξίες οδηγεί αναγκαστικά σε παρερμηνεία. Ακολουθώντας τον Hegel προσπάθησαν πολύν καιρό να καταλογίσουν στην Αντιγόνη κάτι σαν τραγική ενοχή! Ο Κρέων είναι όντως η φωνή της Πολιτείας, του Κράτους. Μιας Πολιτείας, όμως, ενός Κράτους, που δεν αναγνωρίζει περιορισμούς στα δικαιώματά του. Είναι ένα κράτος που έχει JUS AD OMNIA (δικαίωμα σε όλα)· ο κυβερνών είναι ο «θνητός θεός» ο οποίος ελέγχει την γνώμη, ακόμη και την ζωή των υπηκόων του· αυτή η κυριαρχική κρατική εξουσία είναι απεριόριστη. Τον Κρέοντα τον σπρώχνει αυτή η προδιαληφθείσα υπερβολή, που τίποτε άλλο δεν βλέπει εκτός από τον αυτάρεσκο εαυτό της, μια «ύβρις» διπλά επικίνδυνη και απαράδεκτη, γιατί εμφανίζεται με το κύρος της εξουσίας. Στην συμπεριφορά του Κρέοντα και στον πόνο της Αντιγόνης παρίσταται ευδιάκριτο το πρόβλημα που αναδεικνύει η μεγαλοφυΐα του Σοφοκλή: Μπορεί η Πολιτεία να θεωρεί τον εαυτό της σαν έσχατη και ανώτατη αξία ή πρέπει κι αυτή να σέβεται νόμους, να αναγνωρίζει στους υπηκόους της δικαιώματα αντιτάξιμα προς αυτήν την ίδια η ύπαρξη των οποίων δεν θα εναπόκειται στην εκάστοτε διακριτική της ευχέρεια; Ο Κρέων επιμένει σ’ αυτό που θεωρεί δίκαιό του, δίκαιο της Πολιτείας του. Δεν πρόκειται για έναν απλό κακοποιό που εν γνώσει του θέλει το άδικο. Είναι αδιέξοδα αιχμάλωτος της πίστης του προς την απεριόριστη δύναμη της πολιτείας και την δική του, που σπεύδει να την ταυτίσει μ’ εκείνην. Η Αντιγόνη αυτή «η τρυφερή και σοβαρή ηρωίδα» παριστά το ανθρώπινο σ’ όλην την πληρότητά του.

Από αυτήν την πληρότητα ανέβλυσε και ο στίχος (523) «ού τοι συνέχθειν, αλλά συμφιλείν έφυν» - δεν γεννήθηκα για να μισώ μαζί με άλλους, αλλά για ν’ αγαπώ μαζί τους – Και τί δεν έχουν μηχανευθεί, για να αμφισβητήσουν σ’ αυτήν την πρώτη φράση της ευρωπαϊκής ανθρωπιάς την έκταση της αξίας της και να την απομακρύνουν από μιαν έννοια αγάπης και ανθρωπισμού, που σύμφωνα με τις απόψεις τους, ο Σοφοκλής δεν μπορούσε να έχει! Την εμφάνισαν (την Αντιγόνη) τελείως έξαλλη, ολωσδιόλου ρημαγμένη από δαίμονες! Εξέφρασαν ως και την έκπληξή τους για το ότι η Αντιγόνη στον δρόμο προς τον θάνατο θρηνεί για την χαμένη της ζωή και κλαίει. Μα, γι’ αυτό ακριβώς αυτό το δράμα διατηρεί την αξία του πάνω απ’ τον χρόνο: η Αντιγόνη δεν είναι ηρωίδα υπεράνθρωπων διαστάσεων, αλλά μια από εμάς, με τους ίδιους πόθους κι ελπίδες σαν κι εμάς, αλλά με περίσσιο θάρρος που αψηφά την κοινή γνώμη και την θανατηφόρα κρατική εξουσία. Έχει μεγάλη ψυχή, ανέγγιχτη απ’ τον φόβο και την κολακεία.[4] Η Αντιγόνη έχει μια θέληση φωτεινή, σταθερή, ακλόνητη, κι αυτή ακριβώς η θέληση είναι που κατευθύνει την δράση όλου του έργου. Μόνο ένας Σοφοκλής μπορούσε να κάνει τις γυναικείες μορφές του θεάτρου του, τόσο ζωντανές κι ελκυστικές, τόσο σαγηνευτικές και αξιοθαύμαστες. Δημιούργησε την Αντιγόνη, γιατί ήταν ευαίσθητος στην ευγένεια και το μεγαλείο ορισμένων γυναικείων ψυχών! Ο Κρέων αντιπροσωπεύει την θέληση του Κράτους, την αυτάρεσκη καθεστηκυία τάξη· η Αντιγόνη τον περήφανο ανθρώπινο αυτοσεβασμό της, την αμείωτη απ’ τους θανάσιμους κινδύνους ανθρώπινη αξιοπρέπειά της, την αστραφτερή ηθική της συνείδηση. Είναι ψηλή, γλαυκή και πυρή, είναι το στολίδι της ανθρώπινης φυλής, το καύχημα του ανθρώπινου είδους που πέταξε την τρυφερή αλλά αδάμαστη ψυχή της στα μούτρα του καταπιεστή της Κρέοντα με τα αλησμόνητα εκείνα λόγια:

«…Κι αν θα πεθάνω πριν της ώρας μου, κέρδος εγώ το λέω αυτό, γιατ’ όποιος ζει μες σε τόση όση εγώ δυστυχία, πώς να μην του είναι ο θάνατος του κέρδος; Έτσι και εγώ τίποτα δεν τον έχω τον πόνο του θανάτου αυτού·…γι’ αυτά τ’ άλλα καθόλου δεν πονώ· κι αν τώρα εσύ για άμυαλη με περνάς γι’ αυτά που κάνω, ο άμυαλος ίσως γι’ άμυαλη με παίρνει».[5]

Κανείς άνθρωπος που αγαπά την ελευθερία και την ισότητα, που μισεί το μίσος, πούχει μυαλό και καρδιά, δεν πρόκειται να προσπεράσει την Αντιγόνη. Η διαχρονική γοητεία της, η αειθαλής ελκυστικότητά της είναι συνώνυμη με την αντίσταση απέναντι στην όποια αυταρχική εξουσία, ανεξαρτήτως ιδεολογικής αμφίεσής της. Είναι μια διαχρονική, τρυφερή, λαμπερή αλλά ανυποχώρητη και αλύγιστη αντίπαλος της κρατικής βίας, της πλέον εκφυλισμένης μορφής βίας που μπορεί να συλλάβει ο ανθρώπινος νους. Η κυβέρνηση της Φιλοδέσποτης Αριστεράς έχει ιδιοτελείς λόγους που επιθυμεί να την εξοβελίσει απ’τα Λύκειά μας. Ίσως να πιστεύει πως έτσι θα συγκαλύψει την ηθική της μικρότητα και θα καταπραΰνει την ιδεολογική της ανασφάλεια. Εμείς, όμως, έχουμε λόγους να την θυμόμαστε πάντα, ζωντανή, ακμαία και ζωοδότρα, θάχουμε πάντα λόγους να την αγαπάμε με τα αθάνατα λόγια του Αλεξάντρ Σεργκιέγιεβιτς Πούσκιν: «δυνατά, φλογερά και τρυφερά»!



                                                  5 – ΙΙ – 2017
                                               Πέτρος Πέτκας
   




[1] βλ. W.K.C. Guthrie, Οι Σοφιστές, ΜΙΕΤ, Δ΄ ανατύπωση, 2014,σελ. 12 με περαιτέρω παραπομπή στον H.G.Graham, The Classics in the Soviet Union
[2] βλ. ό.π, σελ. 15 και 389
[3] βλ. Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Νέα Ελληνική Έκδοση-αναθεωρημένη 2014,2015, Δέσποινα Κυριακίδη, σελ. 471,472
[4] βλ. Albin Lesky, ό.π, σελ. 392-396
[5] βλ. Robert Flaceliére, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδόσεις Δήμ.Ν.Παπαδήμα, σελ. 280-282,289

1 σχόλια:

αέναη κίνηση είπε...

εξαιρετικό!, υπέροχο

Δημοσίευση σχολίου